Эмнести Интернэшнл нь Эдийн засаг, Нийгэм, Соёлын эрх (ЭЗНСЭ)-ийг хамгаалахын тулд кампанит ажил өрнүүлэн ажиллаж байна. Эдгээр эрхүүдийг Хүний Эрхийн Түгээмэл Тунхаглал болон хүний эрхийн гэрээнүүдээр хамгаалсан байдаг.

Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхүүд нь хүний амьдралын наад захын хэрэгцээг хамгаалсан эрхүүд юм. Үүнд: хоол хүнс, цэвэр ус, ариун цэврийн байгууламж, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, орон байр, нийгмийн хамгааллын эрхүүд багтана. Түүнчлэн хүний нэр төртэй амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх  боловсрол, ажилчдын эрх, уур амьсгалын хямралаас үүдэн зөрчигдөж буй бусад бүлэг эрхүүдийг ч хамаардаг. ЭЗНС-ын бүх эрхүүд хоорондоо харилцан хамааралтай бөгөөд нэг эрх нь нөгөө эрхээрээ баталгаажиж байдаг. Жишээлбэл, цэвэр ус, ариун цэврийн байгууламжаар хангадах эрх зөрчигдөхөд эрүүл байх эрх ч мөн зөрчигдөж байдаг.

Хоол идэх эрх гэдэг нь өлсөж үхэхгүйн тулд идэх тухай асуудал биш юм. Хүнс нь эрүүл мэнд, хоолны дэглэмийн хувьд болон тухайн соёлын хүн бүрийн хэрэгцээг хангахуйц, хангалттай хэмжээтэй, шим тэжээлтэй байх ёстой. Мөн боломжийн үнэтэй, хүртээмжтэй, хүний өдөр тутмын хэрэгцээг хангахуйц байх ёстой.

Зохистой хоол хүнсээр хангагдах эрхийг тодорхойлбол, хүн амьдралынхаа туршид өөрийн хэрэгцээг бүрэн хангахуйц хоол хүнсээ олж авах бие бялдар болоод эдийн засгийн чадвартай байх явдал юм. Нөгөө талаас төр хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, хүн амын эрүүл мэнд, аж амьдрал доройтохуйц нөхцөл байдалд оруулахгүй байх үүргийг хүлээх ба хүн өөрөөс үл хамаарах шалтгаанаар тэжээлийн дутагдал, хүнсний хомсдол зэргээс ангид байхыг ойлгоно.

Гэвч бодит байдал дээр дэлхий даяар хэн ч өлсөж, хоол тэжээлийн дутагдалд орохооргүй хангалттай хэмжээний хүнс тариалж, үйлдвэрлэж, боловсруулж байгаа ч засгийн газрын алдаа, мөргөлдөөн , уур амьсгалын өөрчлөлт зэрэг олон хямралын улмаас сая сая хүмүүс өдөр бүр хангалттай, тэжээллэг хоол хүнс авч чадахгүй байна.

Засгийн газрын зохисгүй үйл ажиллагаанаас болж хоол хүнсээр хангадах эрх хөндөгдөж байгаа маш олон жишээ бий. Хүнсний аюулгүй байдал нь үнийн асар их өсөлтөөс шалтгаалж, мөргөлдөөний нөхцөл байдал нь хүмүүнлэгийн тусламжийг (хүнс, усны хангамж гэх мэт) зогсооход хүргэж байна.

Эрүүл байх эрх нь хүний бусад бүх эрхтэй нягт холбоотой. Бид бүгд бие бялдар, сэтгэцийн эрүүл мэндийн хамгийн дээд түвшинд байх эрхтэй. Үүнд эрүүл орчин, хүчирхийлэл, ялгаварлан гадуурхалтаас ангид байх, хоол хүнс, орон сууц, ариун цэврийн байгууламж, ус, боловсрол, нийгмийн хамгаалал зэрэг бидний нэрлэж заншсан “эрүүл байх эрхийн нийгмийн тодорхойлогч хүчин зүйлүүд” багтдаг.

Эрүүл байх эрх нь зөвхөн эрүүл байх эрх биш, харин хүн бүр эрүүл мэнддээ анхаарах, хамгаалах боломжийг олгодог эрүүл мэндийн тогтолцоонд хамрагдах эрх юм. Эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд, өндөр настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс зэрэг янз бүрийн бүлэг хүмүүс тодорхой хэрэгцээтэй байдаг засгийн газрууд эдгээрийг ойлгож, зохих ёсоор шийдвэрлэх ёстой.

Гэсэн хэдий ч зарим хүмүүс эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг бусадтай адил хялбархан авч чадахгүй байгаа буюу эрүүл мэндийн тэгш бус байдлын олон тохиолдол байсаар байна. Жишээлбэл, Ковид-19 тахлын үед эмийн үйлдвэрүүд орлого багатай орнуудын амь нас аврах вакцин авах боломжийг хязгаарлаж вакцины тэгш бус байдал үүсгэж байв. Засгийн газрууд эрүүл мэндийн хамгааллын хэрэгцээнд тохиорсон нөөцийг бүрдүүлээгүй эсвэл тусламж үйлчилгээ болон эмийн үнийг  өсгөдөг үнэтэй төлбөр зэргээс эмийн хомсдол үүсэх үед эрүүл мэндийн тэгш бус байдал бий болж байна.

Мөн засгийн газрууд нийгмийн эрүүл мэндийн хямралыг буруу зохицуулж, эрүүл байх эрхийг хамгаалж чадаагүй  нь тахлын үед ч ажиглагдсан.

Бид бүгд боловсрол эзэмших эрхтэй. Боловсрол нь хүний сэтгэл ханамж, хувь хүний хөгжилд амин чухал ач холбогдолтой бөгөөд энэ нь бидэнд ажил, шаардлагад нийцсэн орон байр, зохистой амьдралын түвшинд амьдрах зэрэг бусад эрхүүдийг илүү сайн эдлэх боломжийг олгодог.

Боловсрол эзэмших эрх нь бүх шатны (дунд, дунд, дээд) насан туршийн боловсролыг албан болон албан бус орчинд эзэмших эрх юм. Суурь боловсролыг хүн бүр заавал үнэ төлбөргүйгээр эзэмших эрхтэй байх ёстой. Засгийн газрууд суурь боловсролыг үнэ төлбөргүй хүн бүрт хүртээмжтэй, хүрэлцээтэй болгохын төлөө дээд зэргээр ажиллах ёстой.

Засгийн газрууд бүтцийн хувьд хүртээмжтэй, зохистой боловсрол олгохуйц улсын сургуулиудыг санхүүжүүлэхэд өөрсдийн нөөц бололцоогоо ашиглаж үнэ төлбөргүй, хямд, чанартай нийтийн боловсролыг эрэмбэлэн, төсөвлөх ёстой.

Хэрэв ийн төсөвлөж чадахгүй бол Эмнести Интернэшнлийн Өмнөд Африк улс дахь шалгалтын явцад илэрсэн шиг асар их тэгш бус байдлыг үүсгэж болзошгүй.

Бид бүгд ажил, хөдөлмөр эрхлэх  эрхтэй бөгөөд үүнд ажил хөдөлмөр эрхлэх эрх, ажлын байран дахь бүлэг эрхүүд (заримдаа "хөдөлмөрийн эрх" гэж нэрлэдэг) зэрэг багтдаг. Албан болон албан бус салбарт ажиллаж байгаа, цагаач ажилчин, түр ажилчин эсвэл хувиараа хөдөлмөр эрхэлж байгаа эсэхээс үл хамааран бүх ажилчид эдгээр эрхээр хамгаалагдана.

Хөдөлмөрлөх эрх нь зөвхөн ажил хийх эрх биш ба энэ нь таныг болон танай гэр бүлд хангалттай амьдралын түвшинг бий болгохуйц, зохистой хөдөлмөр эрхлэх боломж, нөхцөлөөр хангагдах эрх юм.

Засгийн газар хүмүүст ажлын боломж олж авахад нь туслах үйлчилгээ үзүүлэх ёстой бөгөөд ажлын байрны тоо, хүрээг нэмэгдүүлэх арга замыг боловсруулах ёстой. Ажиллах боломж бүх хүмүүст ялгаварлан гадуурхалтгүйгээр нээлттэй байх ёстой. Ажилчид мөн үйлдвэрчний эвлэл байгуулж, нэгдэж, хамтын үйл ажиллагаанд оролцох боломжтой байх ёстой.

Хэнийг ч ямар нэгэн байдлаар албадан ажил хийлгэх ёсгүй. Гэтэл ажиллагсдын эрх ашгийг зөрчих явдал их байна. Сая сая хүмүүс өөрсдийн хүслийн эсрэг ажиллах эсвэл Амазоны зарим агуулах зэрэг хүний нэр төрийг гутаасан, шударга бус нөхцөлд ажиллахаас өөр аргагүйд хүрч байна. Бусад хүмүүсийн хувьд боломж хомс учраас "түр эдийн засаг"-т ажилд орохоос өөр сонголт бараг байдаггүй бөгөөд тэд ихэвчлэн урт цагаар ажиллах, баталгаагүй гэрээ, найдваргүй цалингийн нөхцөлд ажиллаж байна.

Цагаач ажилчид ихэвчлэн хамгийн муу нөхцөлтэй, хөдөлмөрийн мөлжлөгт өртдөг бөгөөд шударга бус ажил олгогчдын хамгаалалтгүйгээр хүнд хэцүү, аюултай ажилд хууртан орж байна. Энэ нь бидний нэрлэж заншсан албадан хөдөлмөр буюу орчин үеийн боолчлолын нэг хэлбэрт хүргэж болзошгүй юм.

Эдийн засгийн бодлого бол ЭЗНС-ын эрхэд нөлөөлөх асар том хүчин зүйл юм. Засгийн газрууд "хэмнэлтийн бодлого" хэрэгжүүлэх үед хүний эрхэд ноцтой сөрөг нөлөө үзүүлдэг.

Хэмнэлт гэдэг нь засгийн газрууд зарлагаа танах замаар төсвийн өрийг бууруулах арга хэмжээ юм. Хэмнэлтийн бодлого нь хүмүүсийн эрхийг хангахад зайлшгүй шаардлагатай үйлчилгээний санхүүжилтийг хасаж эсвэл багасгадаг тул хүмүүсийн эрхэд шууд нөлөөлдөг. Практикт энэ нь амин чухал эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авах хугацааг уртасгах, нийгмийн даатгалын төлбөрийг танажъх, улмаар ядуурал, өлсгөлөнг улам нэмэгдүүлж болзошгүй.

Засгийн газрууд хэмнэлтийн горимыг хэрэгжүүлэхийн өмнө хүний эрхэнд үзүүлэх нөлөөллийг авч үзэж, өөр боломжит арга хэмжээг судлах ёстой. Боломжит арга хэмжээ гэдэгт зээлдүүлэгчидтэй өр төлбөрөө хөнгөлөх талаар хэлэлцээр хийх, илүү шударга тогтолцоог бий болгох татварын шинэчлэлийг эхлүүлэх, эсвэл боловсрол, эрүүл мэнд гэх мэт илүү чухал нийгмийн үйлчилгээнүүдийг бусад салбараас санхүүжүүлэх зэрэг байж болно.

Шударга бус татвар, өрийн дарамт, төсвийн хэмнэлт, нийгмийн хамгааллын асуудал нь Эмнести Интернэшнлийн анхаарлын төвд орж буй шинэ тулгамдсан сэдэв тул 2022-2028 оны Стратегийн нэгдүгээр үе шатанд Монголын Эмнести Интернэшнл нь бэлтгэл хангах, чадавх бий болгоход чиглэсэн ажлыг эхлүүлээд байна.

“Төсвийн хэмнэлт ба хүний эрх”- ийн асуудлыг эрүүл мэндийн салбарын жишээгээр тайлбарлах, энэ чиглэлээр холбогдох байгууллагуудад илтгэл тавих, танилцуулга хийх, “Төсөв ба Хүний эрх” цуврал танилцуулгыг олон нийтэд түгээх зэргээр нөлөөлөл, соён гэгээрлийн ажилд анхаарал хандуулж ажиллав. Ингэснээр иргэд нийгмийн сүлжээнд төсвийн асуудлаар дуу хоолойгоо өргөх нь эрчимжлээ. Иргэдийн дуу хоолой, бидний нөлөөллийн ажлын үр дүнд цөөн боловч төрийн холбогдох зарим байгууллага хүний эрхэд ээлтэй төсөв боловсруулах, төсөв төлөвлөх явцдаа иргэдээс санал авах зэрэг ажлыг цахим, цахим бус хэлбэрээр зохион байгуулж эхэллээ.

Хүний эрх ба төсөв, татвар ба нийгмийн хамгааллын бодлогын асуудлаарх Эмнести Интернэшнлийн тайланг гишүүд дэмжигчдэдээ танилцуулах уулзалт, хэлэлцүүлгийг 3 удаа зохион байгуулж, Удирдах болон Хяналтын зөвлөл, орон нутгийн 8 бүлэг, мэргэжил сонирхлын 7 бүлгийн гишүүд идэвхтэй оролцов. Хэлэлцүүлгээр төсөв, татвар нь хэрхэн хүний эрх тэр дундаа, эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийг хангахтай холбогдож буйг ойлгосноор төсөв, татварын асуудал нь байнга анхаарах, хянах ёстой зүйлийн нэг гэдэгтэй санал нэгдэв. Монгол улс дахь төсвийн хэмнэлтийн бодлого, нийгмийн хамгаалал, оновчгүй тогтолцооны талаар судлах, судалгаанд үндэслэн олон нийтэд сургалт, хэлэлцүүлэг хийн соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагаа зохион байгуулах нь ядуурлыг бууруулж, ялгаварлан гадуурхалтыг багасгахад хувь нэмэр болно гэж үзээд гишүүд энэ чиглэлд мэдээлэл түгээх аянд нэгдлээ. Төсөвтэй холбоотой постер, мэдээлэл цахим болон цахим бус орчинд давтагдсан тоогоор нийт 44000 орчим хүнд хүрсэн байна.